برای بررسی مباحث مرتبط با تغییر اقلیم و وقوع پدیده های حدی یعنی خشکسالی و ترسالی های شدید در استان با «حسین دهقان»، مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه ای گلستان گفتگو کردیم که در ادامه خواهد آمد.
*دلیل تغییر اقلیم چیست؟
تغییر اقلیم رخدادیست که کل دنیا با آن مواجه است و مربوط به منطقه خاصی نیست اما شدت آن در مناطق مختلف، یکسان نیست. تعدد خشکسالی ها و سیلاب ها از عواقب بروز تغییر اقلیم است.
در بروز تغییر اقلیم 2 عامل عمده شامل افزایش گازهای گلخانه ای و کاهش سطح اراضی جنگلی بیشترین تأثیر و نقش را دارند.
افزایش گازهای گلخانه ای پدیده افزایش گرمایش زمین را بدنبال داشته است. دما بعنوان یک پارامتر اقلیمی بسیار مهم، تأثیرات زیادی بر ریزش های جوی از جمله نوع ، شدت و مقدار بارش ها ایجاد نموده است.
دومین عامل اصلی در بروز تغییر اقلیم ، تغییرکاربری اراضی جنگلی بدلیل افزایش ارزش اقتصادی ، افزایش نیاز به تولید محصولات کشاورزی و .... می باشد. جنگل ها بعنوان سیستم طبیعی تصفیه هوا نقش مهمی در کاهش گازهای گلخانه ای و تعدیل دما دارند.
* آیا در گلستان نیز با پدیده تغییر اقلیم مواجه هستیم؟
در استان گلستان بدلیل شرایط بارش و دما، تنوع اقلیم را داریم به گونه ای که در ارتفاعات جنوبی استان، اقلیم سرد و خشک حاکم است که دارای بارش سالانه میانگین ۳۵۰ میلی متر و عمدتاً بصورت برف است.
در کوهپایه ها با پوشش جنگلی و بارش متوسط سالانه ۷۰۰ الی ۱۰۰۰ میلی متر دارای اقلیم معتدل تا نیمه مرطوب است و در مناطق شمالی استان دارای بارندگی سالانه حدود ۲۵۰ میلیمتر و اقلیم گرم و خشک تا نیمه خشک بیابانی وجود دارد.
در گستره جغرافیایی استان گلستان دامنه بارش سالانه استان بطور میانگین از 250 تا 1000 میلیمتر و تغییرات دمایی در طول یک روز 20 تا 25 درجه سانتیگراد است.
با تغییر پارامترهای اقلیمی نظیر بارش، دما، سرعت باد، روزهای یخبندان و غیره و بروز تغییر اقلیم ، کمیت و کیفیت آب، پوشش گیاهی، ماندگاری یخچال ها و ... دچار تغییر می شوند و همه این عوامل تغییرات بزرگتری از جمله زیست بو مها را سبب می شوند.
براساس سالنامه مرکز ملی اقلیم و و مدیریت بحران خشکسالی منتشر شده در سال زراعی 1400-1399 ، تغییرات دمای کشور طی 50 سال اخیر (از سال آبی 51-1350 لغایت 1400-1399) روند افزایشی داشته است و میانگین افزایش دما در کل کشور حدود ۰.۴۵ درجه سلسیوس در هر دهه بوده و استان گلستان نیز مشمول افزایش نسبی دما در طی دوره آماری مذکور بوده است.
افزایش دما، تغییر شکل بارش ها، وقوع بارش های سیل آسا خصوصاً در طی دو دهه اخیر ،کاهش ظرفیت منابع آب استان، سرعت ذوب ذخایر برفی، وقوع سالهای بسیار خشک و ... جملگی از نشانه های تغییر اقلیم در استان گلستان هستند.
*افزایش دما چه تأثیری بر منابع آب دارد؟
برای بررسی اثر دما بر منابع آب بدواً لازم است اندکی در خصوص بارش صحبت کنیم زیرا بارش مولد منابع آب سطحی و زیرزمینی است و دما نقش اصلی را در تبدیل بارش به منابع آب دارد. در مبحث بارش، دو عبارت بارش و بارش موثر مطرح است . بارش به مقدار نزولات جوی که به سطح زمین می رسد و در ایستگاههای بارانسنجی ثبت می شود گفته می شود لکن بارش موثر شامل آن بخش از بارش می باشد که روی سطح زمین بعنوان رواناب جاری است و یا به شکل آب زیرزمینی در آبخوان ذخیره می شود.
در استان گلستان سالانه حدود ۸۰ تا ۸۵ درصد حجم ریزش های جوی استان در قالب تبخیر و تعرق از دسترس خارج می شود و حداکثر 15 تا 20 درصد بارش سالانه در قالب منابع آب در دسترس قرار می گیرد که البته بدلیل محدودیت های کمی و کیفی تمام آن نیز قابل استفاده نیست.
دما و سرعت باد عامل اصلی کنترل کننده میزان تبخیر و تعرق است و هنگامی که دما افزایش یابد درصد تبخیر و تعرق زیاد می شود و اثر آن در برخی ماهها بسیار قابل ملاحظه است . بعنوان مثال در ماههای بهمن و اسفند به ازای هر ۰.۵ درجه افزایش دما، حدود 14 درصد تبخیر و تعرق افزایش خواهد یافت .
براساس آمار بلند مدت بارندگی استان گلستان، توزیع فصلی درصد بارندگی در ماههای بهار ، تابستان، پائیز و زمستان به ترتیب معادل 24 ، 14، 28 و 34 درصد است و براین اساس فصل زمستان بیشترین سهم را در بارش و نهایتاً تولید منابع آب استان دارد ، لذا افزایش دما در فصل زمستان نسبت به سایر فصول تأثیر بیشتری بر کاهش بارش موثر و نهایتاً تولید منابع آب دارد.یکی دیگر از اثرات افزایش دما بر بارش، تغییرشکل بارش ها است،
افزایش دما باعث شده که شکل بارش تغییر کند. در گذشته ارتفاعات استان پوشش برفی قابل قبولی داشت و بعنوان بک ذخیره طبیعی پشتوانه قابل اعتمادی برای تأمین آب در فصل گرم سال بوده است اما امروزه پهنه هایی که ماندگاری برف در آنها طولانی باشد به لحاظ زمانی و مکانی بسیار محدود و صرفاً در مناطق بسیار مرتفع استان می باشد.
طبق بررسی های انجام شده در طی سال های اخیر به دلیل افزایش دما ، ذخایر برفی استان در اواخر فروردین تا اواسط اردیبهشت کاملاً ذوب می شوند و خط ذوب برف به تراز های بالا کشیده شده و این امر مدیریت منابع آب را دچار مشکل نموده و هزینه دخیره و استحصال آب را بالا می برد ، زیرا ذخیره برف مانند سد عمل می کرده و آب حاصل از ذوب برف در فصل گرم سال به تدریج در اختیار بهره برداران قرار می گرفت و هم اکنون به دلیل تغییر شکل بارش ها از برف به باران و کاهش شدید ماندگاری ذخایر برف، نیاز به احداث سدهای بیشتری داریم تا با ذخیره سازی رواناب در فصل زمستان و بهار از آن بهره برداری نمائیم.
همچنین به علت افزایش دما در دهه های اخیر شاهد بهار زودرس هستیم. یعنی در ماه اسفند طبیعت از خواب بیدار می شود و زمانی که گیاه بیدار شود نیاز به آب و غذا دارد، در نتیجه بخشی از بارش بجای جاری شدن در رودخانه ها و یا تغذیه آبخوان، جذب گیاه می شود و با رشد زودرس درختان بدلیل تاج پوششی درختان، بارش کمتری هم به سطح زمین می رسد.
*تغییر اقلیم بر آبدهی رودخانه های استان چه اثری گذاشته است؟
در حدود دو دهه قبل پتانسیل آب سطحی استان یک میلیون و ۲۳۵ هزار مترمکعب بود لکن در حال حاضر بدلیل تغییرات اقلیمی، تغییر کاربری و غیره باعث شده آبدهی رودخانه ها کاهش یابد و ظرفیت آب سطحی قابل برنامه ریزی یا قابل اتکا ۸۰۰ میلیون مترمکعب برآورد می شود.
در دو دهه اخیر نسبت به آمار ماقبل آن حدود ۳۰ درصد آبدهی رودخانه ها کاهش یافته و در ۱۰ سال گذشته روند تغییرات کاهش آبدهی رودخانه ها ادامه داردرو به فزونی است.
وقتی کاهش آبدهی داشته باشیم در شرایطی هم که بارندگی نرمال است آب برای آبگیری سدها و استفاده بهره برداران به اندازه کافی وجود ندارد.
*آماری از خشکسالی و ترسالی های استان ارائه نمائید.
براساس دوره آماری ۵۱ ساله منتهی به سال آبی 1401-1400 از شبکه باران سنجی و تبخیر سنجی شرکت آب منطقه ای استان، به لحاظ بارش ۱۵ سال خشک (کم بارش)، ۲۰ سال نرمال و ۱۶سال مرطوب (پربارش) بوده است.
در سال های آبی ۹۰-۹۱، ۹۴-۹۵ و ۹۷-۸۸ پربارش ترین سال ها را داشتیم و سال آبی 98-1397 با بارش ۷۳۶ میلی متر بعنوان پربارش ترین سال در دوره آماری 51 ساله است . کم بارش ترین سالها نیز سالهای ۵۳-۵۴، ۶۱-۶۲ ،87-۸۸ و ۹۹- ۱۴۰۰ می باشد.
*چرا با وجود بارش ها، روانابی در رودخانه ها نداریم؟
خشکسالی انواع مختلفی نظیر هواشناسی، هیدرولوژیکی ، کشاورزی و غیره دارد. در خشکسالی هیدرولوژیکی، آبدهی رودخانه ها نسبت به میانگین دوره بلند مدت کاهش می یابد و عموماً در اثر تشدید و تکرار خشکسالی های هواشناسی و یا توأمان با خشکسالی هواشناسی اتفاق می افتد . براساس بررسی های انجام شده در دهه اخیر، علیرغم وقوع سال های با بارش نرمال لکن آبدهی رودخانه های استان در مقایسه با متوسط دوره بلند مدت کاهش داشته است و به عبارتی خشکسالی هیدرولوژیکی اتفاق افتاده است و براین اساس در سال هایی که بارش ها مطلوب و بیش از نرمال است آبدهی رودخانه ها نرمال و یا نزدیک به نرمال می باشند.
*وضعیت سفره های آب زیرزمینی استان چگونه است؟
به طور کلی هنگام خشکسالی اولین اثر بر روی آب‌های سطحی و سپس روی آب های زیرزمینی است. سفره های آب زیرزمینی نسبت به آب های سطحی در برابر خشکسالی با تاخیر زمانی بیشتری متاثر می شوند اما در سالهای اخیر بدلیل افزایش بهره برداری از سفره های آب های زیرزمینی، آبخوان ها رفتار شکننده‌ای دارد.
در گذشته که آب‌های زیرزمینی به عنوان پشتوانه منابع آب برای مدیریت و عبور از خشکسالی نقش ایفا می کردند ولی امروزه با وقوع یک سال خشک دستخوش تغییرات فاحش می شود و به عبارتی آبخوان ها دیگر توان و تحمل بارگذاری های جدید را ندارند و بیش از ظرفیت آنها در حال استفاده است.
بعنوان مثال سال های آبی 98-1397 و 99-1398 که سال های پربارشی بودند وضعیت سفره های آب زیرزمینی بطور نسبی بهبود یافتند اما با وقوع یک سال کم بارش و خشک در سال آبی 1400-1399 ذخیره آبخوانهای استان به شدت افت کرده و علیرغم وقوع بارش نرمال در سال آبی گذشته، لکن روند افت سطح آب زیرزمینی استان ادامه یافت و در شهریورماه پایین ترین سطح آب را در سفره های آب های زیرزمینی استان در کل دوره آماری مربوطه تجربه کردیم و این موضوع مصداق بارز ناپایداری آبخوان های استان می باشد.
